dr Mariusz Kulik


         Historia garnizonu w Rembertowie rozpoczyna się w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to w latach 80. XIX wieku utworzono szkolny poligon artyleryjski Warszawskiego Okręgu Wojskowego.
         Warszawski Okręg Wojskowy obejmował wówczas większość ziem Królestwa Polskiego, jednak bez guberni suwalskiej. W połowie lat 90. XIX wieku do okręg powiększono o tereny niektórych powiatów guberni grodzieńskiej i wołyńskiej. Warszawski Okręg Wojskowy był jednym z najsilniejszych w Cesarstwie Rosyjskim i liczył około 250 000 żołnierzy. Stacjonujące w nim oddziały tworzyły pięć korpusów armijnych i dwa korpusy kawaleryjskie (przełom XIX i XX wieku). W okręgu stacjonowały także wojska forteczne, tworzące załogi twierdz i rezerwowe. Korpus armijny składał się z dwóch dywizji piechoty, dywizji kawalerii oraz przyporządkowanych im jednostek artylerii. Jednej dywizji piechoty przyporządkowywano brygadę artylerii, a dywizji kawalerii - dywizjon artylerii. Korpus armijny liczył ok. 30 000 żołnierzy.
         Na czele Warszawskiego OW stał generał-gubernator, będący jednocześnie dowódcą wojsk okręgu oraz instytucji wojskowych znajdujących się na podległym mu terenie. Podlegały mu sztab okręgu oraz specjalistyczne zarządy: artylerii, inżynierii, intendentury i medyczny.
         Obiekt poligonowy w Rembertowie podlegał Zarządowi Artylerii Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Zarząd ten kierował oddziałami artylerii, które nie wchodziły w skład korpusów armijnych i artyleryjskimi oddziałami gospodarczymi, zaopatrzeniem wojsk i twierdz w wyposażenie artyleryjskie. Szef zarządu nadzorował także szkolenie na poligonach artyleryjskich okręgu. W Warszawskim OW istniały dwa takie obiekty - jeden w Rembertowie pod Warszawą i drugi pod Brześciem Litewskim.
         Szkoleniowe poligony artyleryjskie tworzono jako obiekty szkoleniowe dla brygad artylerii i dywizjonów artylerii konnej stacjonujących na terenie okręgu. W każdym okręgu woj-skowym ówczesnego Cesarstwa Rosyjskiego starano się, by był przynajmniej jeden taki obiekt szkoleniowy, który rozumiano jako wyznaczony obszar przeznaczony do szkolenia, także ogniowego, jednostek artylerii w celu osiągnięcia jak najwyższej sprawności bojowej. Na poligonach sprawdzano także przydatność na polu walki nowych rozwiązań taktycznych. Główne szkolenie oddziałów odbywało się w miesiącach letnich - od 1 maja do końca września, natomiast strzelania artyleryjskie - przeważnie w maju i czerwcu. Na miejsca starano się wybierać tereny, który były nieużytkami i nie były zamieszkane przez ludzi. Teren ten powinien być również urozmaicony, tak by można było na nim ćwiczyć różnorodne działania bojowe. Teren rembertowskiego poligonu artyleryjskiego obejmował obszar leżący w pobliżu Kolei Terespolskiej od przystanku Rembertów do stacji Miłosna.
         Na czele szkolnego poligonu artyleryjskiego stał oficer artylerii w stopniu pułkownika. Miał on do pomocy pomocnika w stopniu sztabs-kapitana i adiutanta w stopniu porucznika. Stanowisko to zajmowali: płk Porfirij Nikołajewicz Kolienow (1888-1889), płk Kondrat Kalistratowicz Kondrackij (1892-1899), płk Michaił Grigoriewicz Malkowskij (1899-1905), płk Walerij Jewgieniewicz Steżenskij (1906-1911), płk Antoni Wiktorowicz Kaczyński (1912-1914). Na stanowiska naczelnika (komendanta) poligonu wyznaczano oficerów mających doświadczenie i wysokie kwalifikacje zawodowe. Przeważnie każdy z nich ukończył Michajłowską Szkołę Artylerii, a następnie Michajłowską Akademię Artylerii w Petersburgu.
         Życie obiektu poligonowego było raczej jednostajne i regulowane harmonogramem szkolenia obowiązującego w danym roku w Warszawskim Okręgu Wojskowym. Znaczne ożywienie miało miejsce w miesiącach letnich (od początku maja do końca września), kiedy to w armii rosyjskiej był okres szkoleń poligonowych. Wyróżniano kilka rodzajów takich szkoleń. Rozpoczynano od zajęć poszczególnych jednostek (pułk, brygada), następnie rodzaju broni, a na końcu przeprowadzano zajęcia ogólne, łączące działania dwóch lub trzech rodzajów broni. Najwyższym szczeblem wspomnianych szkoleń były "wielkie manewry", w których brały udział wojska dwóch okręgów wojskowych. W Rembertowie odbywały się szkolenia poligonowe jednostek artylerii stacjonujących w okręgu i fragmenty specjalnych szkoleń kawaleryjskich, co miało miejsce w 1903 r.
         Funkcjonowanie obiektu (poligonu artyleryjskiego) w czasie ćwiczeń regulowano spe-cjalnymi przepisami, które co roku zamieszczano w specjalnych rozporządzeniach. Określano wówczas zakres i sposób zabezpieczenie szkolenia na poligonie, zabezpieczenie terenu oraz wskazywano osoby odpowiedzialne za prawidłowe przeprowadzenie szkolenia.
         Terminy poligonów artyleryjskich podawano wcześniej w rozporządzeniach kierowanych do wojsk okręgu. Przeważnie strzelania jednostek artylerii odbywały się w okresie od maja do lipca, np. 1.05.-20.07.1903 r., kiedy szkoleniem jednostek artylerii kierował szef ar-tylerii 14 Korpusu Armijnego.
         Skład jednostek artylerii biorących udział w szkoleniu był uzależniony od odległości miejsc ich stałej dyslokacji od poligonu w Rembertowie i raczej nie ulegał częstym zmianom.
         Pod koniec każdego szkolenia poligonowego kontrolowano jakość wyszkolenia po-szczególnych jednostek. Oceniano ich sprawność bojową, strzelecką, stan wyposażenia a nawet wygląd zewnętrzny. Jedne oddziały chwalono, szczególnie te wyróżniające się pod względem wyszkolenia, a inne ganiono i wytykano im niedociągnięcia (np. zbyt wolne tempo marszu, słabą celność, słabe wyszkolenie ogólne itp.). Sprawozdania z tych przeglądów drukowano później w rozporządzeniach kierowanych do wojsk okręgu. Niektóre z nich zawierają wiele ciekawych opinii, które nawet teraz czyta się z zainteresowaniem, a niekiedy z rozbawieniem. Np. w dniach 28, 30-31.05.1889 r. dokonano przeglądu jednostek artylerii szkolących się na rembertowskim poligonie. Wyszkolenie 9, 12, 21 i 23 baterii artylerii konnej (bak) uznano za dobre, 7 Brygady Artylerii (BA) za trochę gorsze niż dobre, a 1 baterii artylerii wypadowej za złe. Osobny, i dość obszerny jak na te dokumenty, fragment dotyczył stanu wyszkolenia 10 BA, a słowo "głupio" (w oryginale rosyjskim "durno") pojawia się tam wielokrotnie. Już sam początek daje dużo do myślenia: "W tak głupim stanie, w jakim zobaczyłem baterie 10 BA, dawno nie widziałem żadnej jednostki [wojskowej], i mam nadzieję, że nigdy nie zobaczę." W kolejnym fragmencie opisano działania tejże baterii na poligonie, które określono także jako "głupie". Ostatecznie osoby odpowiadające za tak niski poziom wyszkolenia otrzymały nagany od dowódcy okręgu wojskowego - gen. Josifa Hurki
         Na obiekcie tym z zasadami działania artylerii zaznajamiali się także dowódcy innych rodzajów wojsk. Poznawali wówczas zasady działania artylerii w ataku i obronie, sprzęt i wyposażenie tego rodzaju wojsk. Zajęcia trwały trzy tygodnie, a w skład szkolących się wchodzili dowódcy dywizji i brygad piechoty i kawalerii okręgu. Przeważnie było to około 11-12 generałów. Zajęcia trwały trzy tygodnie i prowadzono je przeważnie w czerwcu lub w drugiej połowie czerwca i na początku lipca. Np. w 1901 r. zajęcia odbywały się w dniach 9-30.06. Szkoleniem tym objęto 12 dowódców dywizji i brygad: gen. lejt baron Meller-Zakomelskij (dowódca 10 Dywizji Piechoty (DP), gen. mjr Mau (dowódca 46 Rezerwowej Brygady Piechoty (Rez. BP), gen. mjr Klauz (dowódca 47 Rez. BP), gen. mjr Zawadskij (dowódca 48 Rez. BP), gen. mjr Bogajewskij (dowódca 1 BS), gen. mjr Grekow (dowódca 2 B/ 5 Dywizji Kawalerii (DK), gen. lejt Szutlewort (dowódca 6 DK), gen. lejt von Tal (dowódca 13 DK), gen. lejt Kwitnickij (dowódca 15 DK), gen. lejt Chrulew (dowódca Samodzielnej DK), gen. mjr Grigoriew (szef sztabu tw. Warszawa), gen. mjr Bistrom (dowódca Oddzielnej BK Gwardii).
         Prowadzący ćwiczenia poligonowe miał swoich pomocników, którymi byli dowódcy brygad (lub dywizjonów) artylerii i naczelnik poligonu artyleryjskiego. Pobyt uczestników szkolenia był zabezpieczony przez prowadzącego, a koni do jazdy wierzchem dostarczały im pułki wchodzące w skład 13 DK. Po zakończeniu tych zajęć, prowadzący dostarczał dowódcy WOW raport z tego szkolenia.
         Podobne zajęcia na poligonie w Rembertowie odbyły się także w terminie 12.06.-3.07.1903 r. Całe zabezpieczenie pobytu było analogiczne jak wcześniej, jedynie konie do jazdy wierzchem pochodziły z baterii artylerii konnej biorącej udział w szkoleniu. Liczba generałów była podobna. Wśród 11 generałów byli: gen. lejt von Essen (dowódca 17 DP), gen. lejt Ilinskij (dowódca 38 DP), gen. mjr Bogajewskij (dowódca 1 Brygady Strzelców), gen. mjr Zaszczuk (dowódca 48 Rez. BP), gen. mjr Liebiediew (komendant twierdzy Zegrze), gen. mjr Zakrzewskij (szef sztabu 5 KA), gen. mjr Luizow (dowódca 2 B/ 1 Dońskiej Dywizji Kozackiej), gen. mjr Kryżanowskij (dowódca 1 B/ 13 DK), gen. mjr Grek (dowódca 2 B/ 10 DP), gen. mjr Arbuzow (dowódca 1 B/ 7 DP), gen. mjr Gorskij (dowódca 2 B/ 7 DP).
         W szkoleniach wyższych dowódców Warszawskiego OW uczestniczyli także Polacy. Wśród uczestników szkolenia na poligonie w Rembertowie, które odbyło się w dniach 16.05.-5.06.1908 r. był gen mjr Jan Zarako-Zarakowski (ukończył korpus kadetów i Nikołajewską Szkołę Inżynieryjną w Petersburgu. Skierowany do 1. batalionu saperów, z przydziałem do Finalndzkiego pp gw. Służył w Litewskim pp gwardii w Warszawie (1877-1904). Dowódca: roty 11 lat, p.o. młodszego sztab-oficera pułku (1 rok); dowódca batalionu (1899-1904); do-wódca 283 Bugumilskiego pp (1904-1906); dowódca brygady (1905-1913); 11 Syberyjskiej DS (1913-1917). gen. lejt. - 4.03.1913r. Z armii rosyjskiej wystąpił 3.07.1917 r. Przez 14 miesięcy przybywał w niewoli u bolszewików w Moskwie. Brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904-1905) i I wojnie światowej (1914-1918). W tym czasie dowodził on 2 B/ 8 DP, natomiast po zakończeniu I wojny światowej był generałem w Wojsku Polskim).
         W kolejnych przypadkach Rembertów był jednym z miejsc, w którym odbywały się manewry innych rodzajów wojsk niż artyleria. Rokrocznie w okręgu odbywały się manewry kawaleryjskie. W dniach 14-17.09.1903 r. jedne z manewrów (kawaleryjskich) rozpoczęły się częściowo w Rembertowie. Oddziały biorące w nich udział podzielono na dwa oddziały: Wschodni i Zachodni. Oddział Wschodni (6 i 13 DK, 6 dak i 20 bak - razem 36 szwadronów, 12 sotni, 12 dział) był formowany w Rembertowie, a Oddział Zachodni (Grodzieński p huz hwardii, p kawalerii, 3 Samodzielna BK, 5 DK, 3 bak gw., 5 dak - razem 36 szwadronów, 6 szwadronów obozowych, 6 sotni i 12 dział) był formowany w Skierniewicach.
         Po zakończeniu ćwiczeń artyleryjskich na poligonach, Zarząd Artylerii Okręgu ogłaszał przetarg na zbiórkę z terenów poligonu pozostałości - żelaznych, ołowianych i miedzianych części rozerwanych pocisków i kartaczy. Zbiórka mogła się odbywać dopiero po zakończeniu szkolenia przez baterie artylerii i po okresie szkoleń poligonowych. Informacje o tych przedsięwzięciach podawano do publicznej wiadomości, a o wyniku informowano zainteresowanych i opinię publiczną. W poszczególnych latach przetargi te wygrywali: w 1888 r. - Izrael Bronraut (kupiec z Warszawy), w 1889 r. - Salomon Nejfeld (kupiec I gildii z Warszawy). Kontrakt pozwalał na zbieranie pozostałości przez okres jednego roku, np. od 1.05.1888 r. do 1.05.1889 r. Prawo do zbiórki metalowych pozostałości po strzelaniach artyleryjskich mieli tylko ludzie upoważnieni przez wymienionego w kontrakcie kupca.
         Poligon artyleryjski w Rembertowie funkcjonował nieprzerwanie do wybuchu I wojny światowej, a ostatnim jego komendantem (naczelnikiem) był Polak - płk Antoni Kaczyński, późniejszy generał dywizji w Wojsku Polskim. Komendanci rosyjskiego poligonu artyleryjskiego w Rembertowie: Płk Porfirij Nikołajewicz Kolienow - pomocnik naczelnika warszawskiego szkolnego poligonu artyleryjskiego w stopniu por. gwardii (1874), naczelnik poligonu artyleryjskiego w Rembertowie (1888-1889). Płk Kondrat Kalistratowicz Kondrackij - ur. 5.041849, prawosławny, żonaty. Ukończył Mi-chałowską Szkołę Artyleryjską i Michajłowską Akademię Artyleryjską (absolwent I katego-rii). W armii rosyjskiej służył od 19.09.1865 r. Zajmował stanowiska: repetytora 2 Konstantynowskiej Szkoły Wojskowej (4.12.1876-22.04.1878), mł. oficer w tej szkole (22.04.1878-20.01.1879), p.o. mł. oficera Michajłowskiej Szkoły Artyleryjskiej (20.01.1879-25.09.1881), dowódca pieszej ba/ Michajłowskiej Szkole Artylerii w Petersburgu (1.10.1886-25.10.1892), komendant poligonu w Rembertowie (25.10.1892-14.06.1899), dowódca 3 BA Gren. (14.06.1899-1902), dowódca 5 BA (1902-1904), szef artylerii 8 KA (1904-5). Płk Michaił Grigoriewicz Malkowskij - ukończył gimnazjum wojskowe im Nieplujewa w Orenburgu, 3 Aleksiejewską Szkołę Wojskową i Michajłowską Szkołę Artyleryjską oraz Michajłowską Akademię Artylerii (absolwent I kategorii). Służbę rozpoczął w 27.08.1870 r. Początkowo służył w 40 BA. Zajmował stanowiska: dowódcy 4 ba/30 BA (27.06.1894-14.09.1899), komendanta szkolnego poligonu artyleryjskiego Warszawskiego OW w Rembertowie (14.09.1899-5.11.1904), dowódcy 2 da/ 3 Zapasowej BA (5.11.1904-1.12.1905), dowódcy 1 da/ 3 BA Gren. (2.01-10.07.1907), dowódcy 36 BA (10.07.1907-3.10.1908), pomocnika naczelnika artylerii Kaukaskiego OW (3.10.1908-11.01.1913), inspektora artylerii w 15 KA (11.01.1913-1914). Brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-1878). Płk Walerij Jewgieniewicz Steżenskij - ukończył korpus kadetów im. Hr. Arakczajewa w Niżegorodzie, Michajłowska Szkołę Artyleryjską i Michajłowską Akademię Artyleryjską (absolwent I kategorii), oficerską szkołę artylerii. W armii rosyjskiej służył od 30.08.1888 r., początkowo w 35 BA. Dowódca ba - 2 lata i 5 miesięcy; p.o. naczelnika szkolnego artyleryj-skiego poligonu Warszawskiego OW (29.12.1904-1911, zatwierdzony na tym stanowisku 6.12.1908 r.). Płk Antoni Wiktorowicz Kaczyński - ukończył: Michajłowski korpus kadetów w Woroneżu; Michajłowską Szkołę Artylerii w Petersburgu (1892-1895, absolwent I kategorii); Michajłowską Akademię Artyleryjską z kursem uzupełniającym (1899-1902, absolwent I kategorii). W armii rosyjskiej służył od 31.08.1892 r. Po ukończeniu szkoły artyleryjskiej służył w 16 bak (1895-1899); 18 bak (1902-1905); był dowódcą 8 bak (31.03.1905-2.11.1908), a potem 11 dak (2.11.1908-1911); naczelnik Poligonu Artyleryjskiego w Rembertowie (1911-1914). Brał udział w I wojnie światowej (1914-1918). Po rewolucji 1917 r. wstąpił do Związku Wojskowych Polaków w Rosji. Zajmował stanowisko inspektora artylerii w I Korpusie Polskim. Od listopada 1918 r. służył w Wojsku Polskim, zajmując stanowiska: szefa Departamentu Artylerii i Uzbrojenia Ministerstwa Spraw Wojskowych (1918), I zastępcy Generalnego Inspektora Artylerii Wojska Polskiego (1922-1925).


Źródła:

       1.  Adres-Kaliendar gor. Warszawy na 1894-1898 g.; na 1901-1905 g., na 1906-1911 g., 1912-1914 g.
       2.  H. P. Kosk, Generalicja polska. Popularny słownik biograficzny, t. I, Pruszków 1998
       3.  Pamiatnaja kniżka warszawskoj gubiernii na 1874 g.
       4.  Polski Słownik Biograficzny, t. XI
       5.  Prikaz po Wojennomu Wiedomstwu nr 121, 15.04.1900 r.
       6.  Prikazanije wojskam Warszawskago WO nr 46/1889, nr 52/ 1888, nr 66/1890, nr 69/1891, nr 88/ 1890, 89/ 1888, nr 95/1889, nr 122/1888, nr 139/1908 nr
            141/1901, nr 149/1903, nr 243/1903
       7.  Spisok gienierałam po starszinstwu. Sostawlien po 4.07.1907 g., Petersburg 1907, cz. I
       8.  Spisok komandiram korpusow, naczalnikam diwizij, naczalnikam komandiram otdielnych czastiej i drugim wojskowym naczalnikam wojsk
             Warszawskago wojennago Okruga. Isprawlieno po 1 Janwaria 1889 g., Warszawa 1889
       9.  Spisok połkownikam po starszinstwu. Sostawlien po 1.11.1909 g., Petersburg 1909, cz. I
       10. P. Stawecki, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa 1994
       11. Swod Wojennych Postanowlienji 1869 g., kn. 2
       12. Wojennaja encikłopiedija, t. III, Petersburg 1911
       13. S. W. Wołkow, Generalitet Rossijskoj Impierii. Enciklopiediczeskij słowa generałow i admirałow ot Pietra I do Nikołaja II, Moskwa 2010

Autor jest pracownikiem Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje się relacjami polsko-rosyjskimi w XIX i na początku XX wieku m. in. obecnością Polaków w armii rosyjskiej w tym okresie.